Pustość w chrześcijaństwie

Z rozmowy z buddystą o wierze chrześcijańskiej. Wymaga poprawek.

   Także chrześcijanin spotyka się z pustością zjawisk i także w chrześcijaństwie obecny jest pogląd o pustości. Nazywa się to zazwyczaj nocą ducha albo opuszczeniem przez Boga. Tak pisze na przykład o swoich doświadczeniach święta siostra Faustyna:

   „[Dusza] z ciemności wpada w większą ciemność, zdaje jej się, że na zawsze straciła Boga, tego Boga, którego tak kochała. Ta myśl wprowadza ją w mękę nie do opisania. Jednak ona nie godzi się na to, próbuje spojrzeć w niebo, lecz daremnie – to sprawia jej jeszcze większą mękę” (Dzienniczek 98). Z pustości w pustość – wydaje się, że się straciło wszelkie poczucie rzeczywistości, którą tak się kochało. Samo odczucie tej utraty, które wiąże się z poznaniem nieosobowości, braku ja, wprowadza w mękę nie do opisania. Jednak ponad tę mękę próbuje się patrzeć w niebo – w to, co jest – ale także i to sprawia wielką mękę. Wszystkie zjawiska są puste. „Dusza już nie szuka nigdzie pomocy, pogrąża się sama w sobie i traci wszystko sprzed oczu i niejako jakby się zgodziła na tę mękę odrzucenia. Jest to moment, któremu nie umiem nadać wyrazu. Jest to agonia duszy” (tamże). „Ustają wszelkie pokusy zewnętrzne, milknie wszystko, co ją [duszę] otacza, tak jak konający traci wszystko, co jest zewnętrzne. Cała jej dusza jest skupiona pod mocą sprawiedliwego i trzykroć świętego Boga. Na wieki odrzucona” (101). „Każde wspomnienie Boga jest morzem nieopisanym cierpień, a jednak jest coś w duszy, co się rwie do Boga, lecz jej się zdaje, że na to tylko, aby więcej cierpiała”. Bóg stał się osobą – jakimś ja wyobrażonym po ludzku – i Jego wspomnienie wywołuje przez to cierpienie, a jednak serce – uczucie – rwie się do tego uczucia Boga, choć głowa mówi, że to tylko po to, aby więcej cierpiała, bo dla niej każde wspomnienie osoby przynosi cierpienie. Mimo że takie patrzenie wywołało w siostrze cierpienie, to na koniec tej męki „pierzchły wszystkie ciemności i udręczenia, zmysły zalane radością niepojętą, władze duszy napełnione światłem” (103). Siostra pisze jeszcze, że „wobec rzeczywistości bladym to jest, com napisała. Nie umiem tego wypowiedzieć...” (104), „patrzę na wszystko innym wzrokiem” (104). Słowa te wydają się wyraźnie pochodzić od kogoś, komu zostało dane niewymowne poznanie pustości i kto na wszystkie zjawiska patrzy innym wzrokiem, to znaczy wzrokiem mądrości, rozumiejącym pustość. Pisze też siostra, że „jeżeli się Panu podoba jakąś duszę prowadzić przez podobne męki, niech się nie lęka, ale będzie we wszystkim, o ile od niej zależy, wierna Bogu. Bóg duszy krzywdy nie zrobi, gdyż jest samą miłością i w tej niepojętej miłości powołał ją do bytu. Chociaż, kiedy byłam w tych utrapieniach, nie rozumiałam tego” (106). Owa przeżyta męka i utrapienia nie są więc rozpaczą ani jakimś użalaniem się nad sobą. Buddysta może rozumieć słowa siostry w ten sposób: „Jeśli ktoś ma podobne doświadczenie i chce iść podobną drogą, nie musi się lękać. Oglądanie pustości niczemu nie zaszkodzi. Wystarczy tylko, aby taka osoba poddała się temu co jest i jakie jest („była wierna Bogu”), bez żadnej domieszki woli własnej, „o ile to od niej zależy”, czyli o ile może się na to zdobyć. Myślenie i patrzenie krzywdy nie zrobi, bo jest samą miłością i w tej niepojętej miłości powołuje ono wszystko do bytu. Chociaż, kiedy jest się w tych utrapieniach, nie można tego zrozumieć”.

   „Co za ciężka choroba wzroku duszy, która – rażona światłem Bożym – twierdzi, że Go nie ma, a tymczasem [ono] jest tak silne, że ją oślepia” (109).

   „Jezu mój, choć noc ciemna wokoło i ciemne chmury zasłaniają mi horyzont, jednak wiem, że nie gaśnie słońce. O Panie, chociaż Cię pojąć nie mogę i nie rozumiem działania Twego, jednak ufam miłosierdziu Twemu. Jeżeli jest taka wola Twoja, Panie, bym zawsze żyła w takiej ciemności, bądź błogosławiony. O jedno Cię proszę, Jezu mój, nie dozwól mi, abym Cię miała czymkolwiek obrazić. O Jezu mój, Ty jeden znasz tęsknoty i bóle serca mojego. Cieszę się, że mogę choć trochę cierpieć dla Ciebie. Kiedy czuję, że cierpienie przechodzi siły moje, wtenczas uciekam się do Pana w Najświętszym Sakramencie, a głębokie milczenie jest mową moją do Pana”. Mimo że siostra nie widzi, to wie, że słońce nie gaśnie. Mimo że patrzy na pustość, to świeci poznaniem. Oto mądrość rozumiejąca pustość. Nie może pojąć Pana – Bytu, bo w istocie jest On niepojęty, niewyobrażalny. Nie może zrozumieć Jego działania – bo w istocie jest ono niezmierne. Mimo to ufa miłosierdziu. To zaufanie miłosierdziu jest przekonaniem, że rzeczy mimo że są puste, mogą coś znaczyć. Jest to przekonanie w tym, że puste rzeczy są podtrzymywane przez Tego, Który Jest, mimo że Ten, Który Jest, jest niedostrzegalny i niepojęty, istniejący tylko jako imię albo nazwa.

   „W sercu, w duszy mojej jest noc ciemna. Przed umysłem moim jest mur nieprzebity, który mi zasłonił Boga, jednak ciemność ta nie jest z mojej przyczyny. Dziwna ta męka, o której w całej pełni lękam się napisać, ale i w tym stanie staram się być wierna Tobie, o Jezu mój, zawsze i we wszystkim; serce moje bije tylko dla Ciebie” (Dzienniczek 1235).

   „O Jezu, jaka ciemność mnie ogarnia i nicość przenika, ale, Jezu mój, nie zostaw mnie samej, udziel mi łaski wierności. Chociaż nie mogę przeniknąć tajemnicy dopuszczenia, ale w mojej mocy jest powiedzieć: bądź wola Twoja” (Dzienniczek 1237). Czy w duszy może się rodzić coś innego niż mądrość, kiedy nie ma woli własnej i zostawia się rzeczy takie, jakimi są, nie uciekając od nich, ale patrząc na nie wprost? Wtedy właśnie widzi się rzeczy takie, jakimi są.

   „W chwilach opuszczenia wewnętrznego nie tracę spokoju, ponieważ wiem, że Bóg duszy nigdy nie opuszcza – chyba wtenczas jedynie, jak dusza sama przez niewierność zrywa związkę miłości. Jednak absolutnie wszystkie istnienia zależą od Pana i utrzymywane są Jego wszechmocą. Jednymi rządzi miłość, innymi sprawiedliwość; od nas zależy, pod jaką władzą żyć chcemy, gdyż pomoc łaski dostatecznej nikomu nie jest odmówiona. Nie zastrasza mnie wcale pozorne opuszczenie. Badam siebie głębiej, czy nie moja w tym wina. Jeżeli nie – to bądź błogosławiony” (Dzienniczek 1315).

   „Ty, Panie, wiesz, jak słabą jestem, jestem przepaścią nędzy, jestem nicością samą, więc cóż w tym będzie dziwnego, jeżeli mnie pozostawisz samą, i upadnę. (…) O Panie, podnosisz mnie nieraz aż do jasności widzeń, to znów pogrążasz mnie w nocy ciemnej i w otchłani nicości mojej, a dusza się czuje jakoby sama wśród wielkiej puszczy... Jednak ponad wszystko ufam Tobie, Jezu, boś niezmienny. Moje usposobienie jest zmienne, ale Tyś zawsze ten sam, pełen miłosierdzia” (Dzienniczek 1489).

   „Dziś od samego rana dusza moja jest w ciemnicy. Nie mogę się wznieść do Jezusa, czuję się jakoby przez Niego opuszczona. Do stworzeń po światło zwracać się nie będę, bo wiem, że one mnie nie oświecą, jeżeli Jezus będzie mnie chciał utrzymywać w ciemności. Poddaję się Jego świętej woli i cierpię...” (Dzienniczek 1496).

   „Ciemność duszy. Dziś święto Matki Bożej, a w duszy mojej tak ciemno. Ukrył się Pan, a ja sama, sama jedna. Umysł mój tak przyćmiony, że wokoło widzę same widziadła; ani jeden promyk światła nie wchodzi do duszy, nie rozumiem sama siebie ani tych, co do mnie mówią. Straszne pokusy przycisnęły mnie co do wiary świętej. O mój Jezu, ratuj mnie. Nic więcej wymówić nie mogę. Nie mogę ich wypisać w szczegółach, bo lękam się, aby się kto nie zgorszył czytając to” (Dzienniczek 1558).

   „Choć opuszczenia, ciemność i różne cierpienia uderzają o moje serce, jednak tajemnicza moc Boża wspiera mnie i umacnia” (Dzienniczek 1580).

   Osoba zgłębiająca swoją wiarę dochodzi do paradoksów i rzeczywistego poznania swojego stanu, w którym nie znajduje już więcej żadnego oparcia. Wierzący widzi nędzę swojego bytu i wtedy nawet Bóg dla niego nie istnieje – wszystkie pojęcia i wyobrażenia bledną. Po tym poznaniu jednak przychodzi światło. To poznanie jest światłem, które oświeca duszę i pokazuje jej, że nie jest ona sama – nie jest jakimś odrębnym ja. Dusza widzi, że wszystko jest jakie jest i wszystko trzeba złożyć w ręce Tego, Który Jest. Ten, Który Jest jest nazywany przez chrześcijan Bogiem. Ta nazwa Bóg jest jednak tylko odnośnikiem do Tego, co niewyrażalne i niepojęte. Na początku Bóg istnieje jako odrębne wyobrażenie i przez to, że jest to wyobrażenie błędne (bo odrębne), powoduje ono cierpienie. Dopiero po tym jak dusza zatapia się w przepaści tego cierpienia, zaczyna widzieć prawdziwego Boga, który pojawia się sam z siebie i jest niepojęty, nie do wyobrażenia. „Oto są Jego drogi dla nas niezbadane i niepojęte; naszą rzeczą jest poddawać się zawsze Jego świętej woli. Są tajemnice, których rozum ludzki nigdy tu na ziemi nie zgłębi, odsłoni nam to wieczność” (Dzienniczek 1656).

   O tej ciemności i nocy ducha pisali jeszcze tacy autorzy jak Pseudo-Dionizy Areopagita („Teologia mistyczna”) i święty Jan od Krzyża. Ich dzieła pokazują te sprawy od nieco innej strony niż święta Faustyna, ale jest to podobne. Jan od Krzyża pisze na przykład w swoich listach:

   „Nie starajcie się też zbytnio o inne potrzeby nad tę, by serce mieć wolne. Ubogi bowiem w duchu jest wśród niedostatków bardziej stały i zadowolony, gdyż wszystko swoje położył w ogołoceniu i w niczym, stąd też we wszystkim ma swobodę serca. Szczęśliwe nic i błogosławione osamotnienie serca, które mają taką siłę, że wszystko sobie podporządkowuje, a samo żadnej rzeczy się nie podporządkowuje, i wyzbywa się trosk ziemskich, by tym więcej płonąć miłością!” (List 15, E. Cr., t. III, s. 161n. [św. Jan od Krzyża, Listy 16], podane za św. Teresa Benedykta od Krzyża, Wiedza Krzyża, Kraków (Wydawnictwo Karmelitów Bosych) 2005, str. 367-8)

   „Ponieważ twoja dusza jest wśród ciemności, pustki i ogołocenia duchowego, zdaje ci się, że wszystko i wszyscy cię opuścili; nie jest to zbyt dziwne, bo w takim stanie zdaje się nam, że i Bóg nas opuścił. Otóż nie masz potrzeby zajmować się niczym... Kto nie pragnie innej rzeczy, tylko Boga, nie chodzi w ciemnościach, choćby się widział wśród największych mroków i nędzy. I kto nie szuka przyjemności własnej i pociech ani od Boga, ani od stworzeń i w niczym nie czyni własnej woli, nie ma się czego lękać ani czym przejmować” (List 18 (zgodnie z nową numeracją nr 19), do Joanny de Pedraza, E. Cr., t. III, s. 101n. [św. Jan od Krzyża, Listy19], podane z Wiedza Krzyża, jw., s. 368-9).

   Siostra Faustyna napisała jeszcze takie słowa, które świadczyć mogą o tym, że nie była ona jakimś czarnowidzem, a jej doświadczenia doprowadzały ją do światłego poznania, czyli do oświecenia:

   „Życie w obecnej chwili upływa mi w cichej świadomości Boga. Nim żyje moja dusza milcząca, a to świadome życie Boga w mej duszy jest mi źródłem szczęścia i mocy. Nie szukam szczęścia poza głębią swej duszy, w której mieszka Bóg, jestem tego świadoma. Czuję jakoby potrzebę udzielania się innym, odkryłam w duszy źródło szczęścia, to jest Boga. O mój Boże, widzę wszystko, co mnie otacza, że jest przepełnione Bogiem, a najwięcej dusza moja, którą zdobi łaska Boża. Tym, czym będę żyć w wieczności, już zacznę teraz.

   Milczenie jest mową tak potężną, że sięga tronu Boga żywego, milczenie jest mową Jego, choć tajemną, lecz potężną i żywą.

   Jezu, dajesz mi poznać i rozumieć, na czym polega wielkość duszy: nie na czynach wielkich, ale na wielkiej miłości. Miłość ma wartość i ona nadaje wielkość czynom naszym; chociaż uczynki nasze są drobne i pospolite same z siebie, to wskutek miłości stają się wielkie i potężne przed Bogiem – wskutek miłości.

   Miłość jest tajemnicą, która przekształca wszystko, czego się dotknie, w rzeczy piękne i miłe Bogu. Miłość Boża czyni duszę swobodną. Jest jak królowa, nie zna niewolniczego przymusu, do wszystkiego zabiera się z wielką swobodą duszy, gdyż miłość, która mieszka w niej, jest pobudką do czynu. Wszystko, co ją otacza, daje jej poznać, że tylko Bóg sam jest godzien jej miłości. Dusza, rozmiłowana w Bogu i w Nim zatopiona, idzie do obowiązku z tym samym usposobieniem jak do Komunii świętej i najprostszą czynność wykonuje z wielką starannością, pod miłosnym spojrzeniem Boga; nie miesza się, gdy rzecz jaka okaże się po czasie mniej udana, ona jest spokojna, bo w chwili działania zrobiła, co było w jej mocy. Kiedy się zdarza, że ją opuszcza żywa obecność Boża, którą prawie się ustawicznie cieszy, to ona wtenczas stara się żyć wiarą żywą; jej dusza rozumie, że są chwile odpocznienia i chwile walki. Wolą jest zawsze z Bogiem. Jej dusza jest jak rycerz wyćwiczona w boju, z daleka spostrzega, gdzie wróg się ukrywa, i jest gotowa do walki, ona wie, że nie jest sama – Bóg jest jej mocą” (Dzienniczek 887-890).